హితోపదేశ-సుభాషిత-శ్లోకాః - 1.44

🙏హితోపదేశ-సుభాషిత-శ్లోకాః - 1.44🌺
🌷
మూలమ్--
ధర్మార్థకామమోక్షాణాం ప్రాణాః సంస్థితిహేతవః ।
తాన్ నిఘ్నతా కిం న హతం రక్షతా కిం న రక్షితమ్॥౧.౪౪॥
🌺
పదవిభాగః--
ధర్మార్థ-కామ-మోక్షాణాం ప్రాణాః సంస్థితి-హేతవః । తాన్ నిఘ్నతా కిం న హతం రక్షతా కిం న రక్షితమ్॥౧.౪౪॥
🌸
అన్వయః--
ప్రాణాః ధర్మార్థ-కామ-మోక్షాణాం సంస్థితి-హేతవః । తాన్ నిఘ్నతా కిం న హతమ్ ? రక్షతా కిం న రక్షితమ్? ॥
🌼
ప్రతిపదార్థః--
ప్రాణాః = ప్రాణాపానాదిపఞ్చవాయవః ; సంస్థితిహేతవః = యథావత్పాలనాది-హేతవః, జీవనే కారణభూతాని ; తాన్ప్రాణాన్ స్వశరీరమితి యావత్ ; నిఘ్నతా = వినాశయతా ; రక్షతా = పాలయతా ; ధర్మార్థకామమోక్షాఖ్యాశ్చత్వారః పురుషార్థాః ॥౧.౪౪॥
🌻
తాత్పర్యమ్--
 (శరీరస్య ధారణే యే హేతవః తే) ప్రాణాః ఏవ ధర్మాది-పురుషార్థ-చతుష్టయస్య సంస్థాపనేఽపి కారణమ్। పురుషః ప్రాణాన్ హత్వా సర్వం హన్తి, ప్రాణాన్ ఊత్వా (అవ్+త్వా) సర్వమ్ అవతి ॥౧.౪౪॥
🌿
హిన్ద్యర్థః--
ఔర భీ- ధర్మ, అర్థ, కామ, మోక్ష, ఇన చారోం పురుషార్థోం కే మూల కారణ ప్రాణ హీ హైం । అతః జిసనే అపనే ప్రాణోం కా నాశ కియా ఉసనే కిస చీజ కా నాశ నహీం కియా? అర్థాత్ సబకా నాశ కియా । ఔర జిసనే ఉన ప్రాణోం కీ రక్షా కీ తో ఉసనే కిసకీ రక్షా నహీం కీ? । అర్థాత్ సబకీ రక్షా కీ॥౧.౪౪॥
☘
ఆన్ధ్రప్రతిపదార్థః :-
ప్రాణాః = (జీవనాధారమైన) ప్రాణములు ; ధర్మార్థకామమోక్షాణామ్ =పురుషార్థచతుష్టయము యొక్క ; సంస్థితిహేతవః = సాధనకు, రక్షణకు కారణములు ; తాన్ (ప్రాణాన్) = అలాంటి (ప్రాణములను మరియు శరీరమును, అవగాహన లేకుండా) ; నిఘ్నతా = చంపుకుంటే ; కిం=(ఇక) దేనిని ; న హతం = చంపనట్టు ? (ఏవం = అలాగే) రక్షతా = రక్షిస్తుంటే ; కిం=(ఇక) దేనిని ; రక్షతా = రక్షించనట్టు అని అర్థము. అనగా ప్రాణరక్షణమే జీవికి ప్రథమకర్తవ్యము అని అర్థము. ॥౧.౪౪॥
🍀
ఆన్ధ్రతాత్పర్యమ్ :-
జీవనాధారమైన ప్రాణములు, పురుషార్థచతుష్టయము యొక్క సాధనకు, రక్షణకు కారణములు. అలాంటి ప్రాణములను మరియు శరీరమును అవగాహన లేకుండా చంపుకుంటే, ఇక దేనిని చంపనట్టు ? అనగా మూలాన్నే చంపుకున్నట్టు. అలాగే అలాంటి ప్రాణములను రక్షిస్తుంటే, ఇక దేనిని రక్షించనట్టు అని భావము. అనగా ప్రాణరక్షణమే జీవికి ప్రథమకర్తవ్యము. తదనంతరమే ధర్మసాధనాదులు అనియు సారాంశము. ॥౧.౪౪॥
🙏